Postacie \ Sam Spiegel

Z profilu miał wygląd rzymskiego cesarza.

Natasha Fraser-Cavassoni, Sam Spiegel, Simon&Schuster, Nowy York (USA) 2003, s. 1.

Mimo wieloletniej nieobecności w rodzinnym kraju doskonale mówił po polsku, choć wiedzieli o tym tylko jego bardzo nieliczni przyjaciele, między innymi Roman Polański i ja. Pamiętam, jak podczas lunchu, na którym obecni byli też Roman i Yul Brynner, Warren Beatty zaczął mu dokuczać, że udaje tylko Polaka, ale nie zna ani słowa w swym rzekomo ojczystym języku. Sam odwrócił się do mnie i powiedział po polsku, bardzo poważnym tonem: „Gene, wytłumacz temu głupiemu ch… Warrenowi, że mówię po polsku lepiej niż on po angielsku”. Kiedy przetłumaczyłem dosłownie jego wypowiedź, wszyscy, łącznie z Warrenem, wybuchnęli śmiechem.

Gene Gutowski, Od Holocaustu do Hollywood, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004, s. 204.

Jest uznawany za jednego z największych producentów w historii amerykańskiego kina. Wyróżniało go ambitne kino epickie, realizowane z olbrzymim rozmachem i przy udziale najlepszych artystów. Sam Spiegel pracował z takimi aktorami, jak: Katharine Hepburn, Elizabeth Taylor, Jane Fonda, Marlon Brando, Humphrey Bogart, Anthony Quinn, Omar Sharif, Montgomery Clift, a reżyserowali dla niego między innymi: John Huston, David Lean, Elia Kazan, Joseph L. Mankiewicz oraz Arthur Penn. Jako pierwszy zdobył trzy statuetki Amerykańskiej Akademii Filmowej dla najlepszego filmu, otrzymał również prestiżową nagrodę Irving G. Thalberg Memorial Award za całokształt twórczości. Był niezwykle zaangażowany i oddany swojej pracy: „musisz czuć, że dopóki nie ukończysz filmu, nie będziesz w stanie zasnąć” – tak mówił o swoim zawodzie.

Sam Spiegel urodził się jako Samuel Spiegel w Jarosławiu 11 listopada 1901 roku w rodzinie żydowskiej. Jego rodzice Regina i Szymon (Simon) zajmowali się handlem tytoniem, ojciec był również wydawcą pocztówek (tzw. nakładcą). Samuel, nazywany w rodzinie „Mounik”, miał dwóch braci: Leona i Shaloma (który po latach został profesorem średniowiecznej poezji hebrajskiej). Rodzina mieszkała przy ulicy Grodzkiej w kamienicy nr 13 (dawniej nr 9). Samuel uczył się początkowo w szkole elementarnej, mieszczącej się w kamienicy nr 5 przy rynku (obecnie Kamienica Attavantich), a od 1911 roku w ck. Gimnazjum przy ul. 3 Maja (obecnie I LO im. Kopernika). Maturę zdawał prawdopodobnie w Łodzi, do której się przeniósł w latach 1919–1920. Był działaczem syjonistycznej organizacji Hashomer Hatzair.

Marlon Brando, Plakat "Na nabrzeżach" 1954 r.

O jego życiorysie często pisano, że mógłby się stać scenariuszem hollywoodzkiego filmu. Samuel Spiegel przeprowadził się do Wiednia, gdzie rozpoczął studia na Uniwersytecie Wiedeńskim, a następnie przez kilka lat przebywał jako pionier organizacji syjonistycznej Hashomer Hatzair w Palestynie, skąd w 1927 roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Znalazł pracę w studiach filmowych w Hollywood, ale ze względu na kolizję z prawem po kilku miesiącach spędzonych w więzieniu deportowano go do Polski. Następnie pracował w przemyśle filmowym w Berlinie i Wiedniu, jednak ze względu na antysemickie nastroje oraz politykę prowadzoną przez Adolfa Hitlera opuścił Europę i nielegalnie (przez Meksyk) powrócił do USA. Działał nadal w przemyśle filmowym jako producent. Pierwszy film amerykański wyprodukował w 1942 roku. Były to „Tales of Manhattan” (ang. „Historia jednego fraka”) francuskiego reżysera Juliena Duviviera.

 W latach 1935–1954 podpisywał swoje filmy jako S. P. Eagle, później wrócił do prawdziwego nazwiska, skracając jednak imię „Samuel” do „Sam”. W latach 50. i 60. XX wieku Sam Spiegel stworzył swoje największe działa, współpracował z najlepszymi ówczesnymi hollywoodzkimi artystami, a cztery wyprodukowane przez niego filmy Biblioteka Kongresu USA wpisała do Narodowego Rejestru Filmowego jako mające znaczenie „kulturowe, historyczne lub estetyczne”. Były to: „Afrykańska królowa”, reż. John Huston (African Queen, 1951), „Na nadbrzeżach”, reż. Elia Kazan (On the Waterfront, 1954), „Most na rzece Kwai”, reż. David Lean (The Bridge on the River Kwai, 1957) i „Lawrence w Arabii”, reż. David Lean (Lawrence of Arabia, 1962). Za trzy ostatnie Spiegel zdobył Oscara dla najlepszego filmu. W 1963 roku Spiegel otrzymał nagrodę Irving Thalberg Memorial Award za wkład w rozwój kina.

Kadr z filmu „Lawrence z Arabii". Po lewej, w stroju arabskim, brytyjski aktor Peter O'Toole w tytułowej roli legendarnego brytyjskiego wojskowego Thomasa E. Lawrence'a. Fot. PAP/DPA

W kolejnych latach wyprodukował między innymi „Obławę”, reż. Arthur Penn (The Chase, 1966), „Noc generałów”, reż. Anatole Litvak (The Night of the Generals, 1967), której akcja częściowo toczy się w okupowanej Warszawie i była kręcona w stolicy Polski, oraz „Mikołaja i Aleksandrę”, reż. Franklin J. Schaffner (Nicholas and Alexandra, 1971). W relacjach o producencie często przywołuje się jego pseudonim: „Aksamitna ośmiornica”, odnoszący się zarówno do zarządzania Hollywood w subtelny sposób, jak i do wielu seksualnych relacji z kobietami.

Mimo wielu lat spędzonych poza Polską Sam Spiegel miał do końca życia świetnie mówić w języku polskim i zachować polski paszport, aczkolwiek wolał podawać się za wiedeńczyka (podobnie jak inny wielki artysta filmowy pochodzący z niedalekiego Rzeszowa, czyli Fred Zinnemann, reżyser między innymi „W samo południe”).

W Muzeum Izraela w Jerozolimie znajduje się kolekcja sztuki Sama Spiegela, tamtejsza Szkoła Filmowa i Telewizyjna nosi imię jarosławianina, w mieście znajduje się też aleja Sama Spiegela. Na tablicy nie ma informacji o jego związkach z Polską, tekst brzmi: „Sam Spiegel – żydowski amerykański producent filmowy, zdobywca Oscara, pionier i syjonista”.

(źródła: Natasha Fraser-Cavassoni, Sam Spiegel, Simon&Schuster, Nowy York (USA) 2003; Gene Gutowski, Od Holocaustu do Hollywood, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004; informacje Muzeum w Jarosławiu Kamienica Orsettich)