Miejsca \ Bieszczady

Historię fabularnych produkcji wykorzystujących bieszczadzkie lokacje otwiera „Rancho Texas” (1958) Wadima Berestowskiego. Realizacja polskiego westernu – czyli easternu – nie była szczególnie udana, ale widzowie chętnie oglądali przygody dwóch studentów zootechniki i ich konflikt z grupą przemytników. W filmie zagrały m.in. nieistniejąca już wieś Tworylne nad Sanem i wieś Krywe. Trzy lata później Ewa i Czesława Petelsscy nakręcili w Bieszczadach „Ogniomistrza Kalenia” (1961). Jest to opowieść o roku 1946 i krwawych walkach toczących się między ukraińskimi nacjonalistami, polskim podziemiem oraz Wojskiem Polskim. Fabułę oparto na motywach książki „Łuny w Bieszczadach" Jana Gerharda. Film musiał pozostawać w zgodzie z oficjalną peerelowską historiografią, dlatego dziś najlepiej oglądać go z właściwym komentarzem historycznym.

Wkrótce jedna z największych ówczesnych inwestycji, czyli budowa zapory na Solinie, ściągnęła w ten rejon Polski kolejną ekipę filmową. Na podstawie scenariusza Wiesława Dymnego swój reżyserki debiut „Chudy i inni” (1966) zrealizował tu Henryk Kluba. Film nawiązuje do schematu „produkcyjniaka” i zawiera wiele trafnych obyczajowych obserwacji, ale więcej w nim jest poetyckiej ballady niż społecznego i politycznego zaangażowania. W pamięć zapadają piosenki w wykonaniu Zdzisławy Sośnickiej oraz muzyka Wojciecha Kilara, który miał z Podkarpaciem swoją własną historię (pochodzący ze Lwowa kompozytor przez dwa powojenne lata mieszkał w Rzeszowie i tu zaczęła się jego muzyczna droga). Pierwszym kolorowym bieszczadzkim filmem stały się z kolei „Wilcze echa” (1968), w scenariuszu którego nawiązano do autentycznych zdarzeń odnotowanych w protokołach z bieszczadzkich posterunków milicyjnych. Na plan pierwszy Aleksander i Danuta Ścibor-Rylscy wysunęli jednak wątki przygodowe, ucieczki, pogonie, zaskakujące ocalenia oraz wątek romansowy. Fabuła mocno nawiązuje do amerykańskiej ikonografii westernu, do głównej roli przymierzany był sam Kirk Douglas, ostatecznie jednak chorążego Słotwinę zagrał pochodzący z Estonii Bruno O’Ya – aktor, piosenkarz, sportowiec i pisarz. W filmie pojawiają się bieszczadzkie wsie i miasteczka oraz Połoniny Wetlińska i Caryńska, cerkiew w Hoszowie, plenery w Ustrzykach Dolnych.

Koniec lat 60. to czas wyjątkowej intensywności obecności Bieszczadów w polskim kinie. Reżyser Jerzy Hoffmann tutaj właśnie nakręcił część zdjęć do realizowanych jednocześnie filmu kinowego „Pan Wołodyjowski” (1969) oraz serialu telewizyjnego o Małym Rycerzu. Na wzgórzu nad Lutowiskami powstała potężna stanica Chreptiów, a w miejscowości Chmiel wybudowano Raszków. Sienkiewiczowski Chreptiów po zakończeniu zdjęć stał jeszcze kilka lat i był chętnie odwiedzany przez turystów, ostatecznie budynek rozebrano, natomiast drogę, którą ekipa dojeżdżała na plan, do dziś nazywa się drogą filmowców.

Wkrótce w tej części Polski lokowany został cały cykl filmów telewizyjnych na podstawie scenariuszy Jerzego Janickiego. Urodzony na dawnych Kresach dziennikarz, pisarz, scenarzysta radiowy i telewizyjny, prywatnie był wielkim miłośnikiem Bieszczad, często odwiedzał ten region i bacznie przyglądał się jego mieszkańcom. Pierwszym bieszczadzkim filmem Janickiego było „Hasło” (1976) w reżyserii Henryka Bielskiego, którego akcja toczyła się w środowisku tak zwanych wozaków – mężczyzn zwożących z gór zebrane drzewo – a pierwowzorem telewizyjnej produkcji stało się słuchowisko radiowe autorstwa Janickiego. „Wolna sobota” (1977) w reżyserii Leszka Staronia to z kolei realistyczna komedia z Wojciechem Siemionem w roli innego wozaka parku konnego w Bieszczadach, który prokuratorowi musi zdać relację z przebiegu pewnego feralnego dnia. Ostatnim bieszczadzkim filmem Janickiego jest dużo późniejsze „Kino objazdowe” (1986), wyreżyserowane przez Stanisława Jędrykę. Tytułowe kino przyjeżdża z seansem do małej wsi, ale nie ma chętnych na projekcję – okazuje się, że wszyscy mieszkańcy zostali zaangażowani do pomocy w organizacji polowania dla jednego z prominentów.

W kolejnych latach Jerzy Janicki nie był zaangażowany w realizację bieszczadzkich filmów, ale gór nie opuścił, kupił nawet posiadłość w miejscowości Chmiel w gminie Lutowiska i założył tu swój drugi dom. W maju 2010 roku, z inicjatywy Gminy Lutowiska, której Janicki był Honorowym Obywatelem, został odsłonięty pomnik jego pamięci, a Rada Gminy podjęła uchwałę o nadaniu Gminnemu Ośrodkowi Kultury w Lutowiskach imienia Jerzego Janickiego. Z kolei w Cisnej, na kapliczce pamięci, przybita została tabliczka z nazwiskiem bieszczadzkiego scenarzysty. Warto też zaznaczyć, że na terenie Parku Konnego w Zatwarnicy, gdzie kręcone były „Hasło”, „Wolna sobota” oraz „Kino objazdowe”, zaczęło po latach funkcjonować centrum kultury z niezwykle klimatycznym kinem Końkret.

W grupie filmów telewizyjnych odnotować należy „Najlepsze w świecie” Stanisława Jędryki (1977) i „Zakręt” (1979) Stanisława Brejdyganta. W tym pierwszym końcowe sceny zostały zlokalizowane w zaśnieżonych górach – tutaj dwójka małych chłopców chce udowodnić swoją wartość i podejmuje próbę... polowania na wilki! W drugim filmie starsze małżeństwo podczas jazdy po bieszczadzkich serpentynach wyrzuca z siebie zadawnione pretensje i skargi.

Już w nowych warunkach polityczno-gospodarczych Maciej Dejczer wraz z międzynarodową ekipą nakręcił w Bieszczadach część zdjęć do dramatu psychologicznego „Bandyta” (1997), opartego na scenariuszu Cezarego Harasimowicza. Przepiękne zdjęcia rumuńskich gór dwóch operatorów – Arthur Reinhart i Marian Prokop, kręci właśnie w Bieszczadach, przede wszystkim na Połoninie Wetlińskiej i w okolicach Komańczy, a w gotowym filmie widokom górskich pejzaży towarzyszy genialna muzyka Michała Lorenca.  

Tutaj też powstała spora część sensacyjnego „Enduro Bojz” (2000) Piotra Starzaka o dwóch nastolatkach szukających w górach wolności i niezależności. Chłopcy trafiają w okolice Cisnej, Soliny, Bóbrki, Czarnej oraz w Góry Sanocko-Turczańskie i to krajobrazy widoczne w filmie są jego najistotniejszym atutem.

Urodzony w Korczynie koło Krosna Wojciech Smarzowski z powodów finansowych swoje (kultowe, jak się potem okazało) „Wesele” (2004) zrealizował przede wszystkim w Małopolsce, tylko jedną scenę lokując w Bieszczadach, w okolicy przejścia granicznego w Radoszycach. Natomiast w 2007 roku w ten rejon Polski wraz z „Korowodem” zawitał Jerzy Stuhr, opowiadający o dwóch pokoleniach Polaków, czyli o studentach i ich rodzicach, a także o ich stosunku do przeszłości i moralności. W Bieszczadach filmowcy pracowali przede wszystkim w miejscowości Bereżki (gmina Lutowiska, powiat bieszczadzki), a na planie pojawili się zarówno mieszkańcy tych okolic, jak i ich... zwierzęta, między innymi Maciek i Gniady, konie Tadeusza Fiedora z sąsiedniej wsi Pszczeliny. Siedem lat później u Jana Jakuba Kolskiego w filmie „Serce, serduszko” (2014)  wychowanka domu dziecka w Bieszczadach chce zostać primabaleriną, ale żeby zrealizować swój cel musi swój dom opuścić. Po drodze mała dziewczynka wraz ze swoją wychowawczynią spotykają tajemnicze i intrygujące osoby – między innymi starca, który żyje w otoczeniu lalek i kukieł, a na podwórku trzyma karuzelę, oraz księdza wytatuowanego w Matki Boskie. Bieszczadzkie zdjęcia do filmu były realizowane w okolicach Cisnej (wieś Żubracze).

Prawdziwym odkryciem Bieszczad dla mieszkańców Polski oraz widzów w całej Europie stał się serial stacji HBO „Wataha” (2014-2020). Kryminalno-sensacyjna opowieść o życiu funkcjonariuszy Straży Granicznej pilnujących granicy polsko-ukraińskiej okazała się niezwykle wciągająca dla tysięcy widzów; nie tylko za sprawą intrygującej fabuły i ciekawych postaci, ale również rewelacyjnych krajobrazów. Już po pierwszym sezonie w Bieszczady zaczęli przyjeżdżać turyści, chcący zobaczyć miejsca związane z opowieścią o „watasze” pograniczników. Lista tych miejsc wydłużała się z każdą serią, ale widzowie „Watahy” dobrze wiedzą, gdzie czego szukać. Chata Rebrowa to dwa miejsca: wnętrze znajduje się w blaszanej hali przeznaczonej do sortowania odpadów w Smolniku, ale zewnętrznych ścian trzeba szukać z Tarnawie Niżnej, kamieniołom i retorty znajdują się w Bóbrce obok Soliny, szlak Rozsypaniec-Opołonek udaje zieloną granicę, a miejsce przeprawy uchodźców to okolice Procisnego i Stuposian, u zbiegu Wołosatego i Sanu. Magia „Watahy” sprawia też, że więcej osób odwiedza Sianki, rezerwat przyrody Sine Wiry oraz tunel kolejowy w Starym Łupkowie.

Mroczne oblicze Bieszczad przedstawia też thriller Wojciecha Kasperskiego „Na granicy” (2016). Autor zabrał w nim widzów do opuszczonego domu, stojącego samotnie w środku lasu w Tyskowej. Jak mówił sam Wojciech Kasperski: „W Bieszczadach jest mnóstwo takich domków, które dawniej były więzieniami. Ludzie, którzy popełnili lżejsze przestępstwa, mieszkali w tych więzieniach, pracując jednocześnie w lesie. Znaleźliśmy taki drewniany domek, miał trudną aurę, przychodziliśmy tam rzeczywiście jak do więzienia”. Z kolei w okolice Soliny i Ustrzyk Górnych trafili twórcy polsko-belgijsko-francuskiej produkcji „Wielkie zimno” (2016). To czarna komedia o pracownikach firmy pogrzebowej, którzy gubią drogę podczas konwojowania trumny z ciałem, a bezkresne lasy w samym środku srogiej zimy stają się dla nich nie lada wyzwaniem. Główne role zagrali tu popularni francuscy aktorzy: Jean-Pierre Bacri, Arthur Dupont i Olivier Gourmet. Warto jeszcze wspomnieć o „Legionach” (2019) Dariusza Gajewskiego i nakręconej w Bieszczadach scenie otwierającej ten film.

Bieszczady to z pewnością region dla filmowców trudny. Co jednak ważniejsze, Bieszczady to region, który dzieli się z kinem swoją autentycznością, niepowtarzalnym kolorytem i wyjątkowymi ludźmi. Jako widzowie mocno liczymy na to, że Podkarpacki Szlak Filmowy w Bieszczadach będzie się rozwijał, a na dużych i małych ekranach zobaczymy jeszcze wiele fantastycznych filmów ulokowanych właśnie tutaj!

Tekst: Grażyna Bochenek

Zapraszamy na spacer Podkarpackim Szlakiem Filmowym w Bieszczadach!