Filmy \ Pasja
- ReżyseriaStanisław Różewicz
- ScenariuszAndrzej Kijowski, Edward Żebrowski
- ZdjęciaJerzy Wójcik
- ScenografiaJerzy Szeski, Andrzej Kowlaczyk
- MuzykaPiotr Moss
- ObsadaPiotr Garlicki, Zbigniew Zapasiewicz, Bolesław Smela, Wojciech Alaborski, Henryk Machalica
Produkcja: Polska | Czas trwania: 110 min. | Producent: Studio Filmowe TOR | Premiera: 1977
- lokacje ulica Biskupia, ulica Katedralna, rynek w Przemyślu
Był przekonany, że „wolność warta jest wielu żywotów ludzkich”, a chłopi powinni mieć takie same prawa, jak szlachta: „nie będzie panów ani chłopów, tylko ludzie, a wszyscy kochać się będą”. Czy Edward Dembowski – filozof, rewolucjonista i działacz niepodległościowy – miał jakiekolwiek szanse, by na ziemiach polskich pod zaborami, w pierwszej połowie XIX wieku, wcielić w życie swoje ideały?
Stanisław Różewicz starannie kreśli obraz nie tylko Dembowskiego, ale również ówczesnych stosunków społecznych i politycznych. Na plan pierwszy wysuwa się tu nieufność i wrogość między szlachtą a chłopami – w zaborze austriackim chłopi nie tylko nie przystępują do powstania krakowskiego, ale zbrojnie występują przeciwko polskim panom, których traktują jako gorszych niż austriacki zaborca.
Edward Dembowski (Piotr Garlicki) walczy o niepodległą Polskę i równość między stanami wszelkimi dostępnymi środkami. Podróżuje po Polsce w przebraniu księdza, Żyda i handlarza, szantażuje przywódców powstania, a wreszcie – choć sam jest ateistą – rusza na czele procesji, by w ten sposób pozyskać dla sprawy jedności narodowej podkrakowskich chłopów.
Krótkie dzieje Dembowskiego [filmowcy] „ścisnęli” nie tyle nawet w jedną „godzinę myśli”, jak u Słowackiego, ile raczej – mówiąc językiem IV części „Dziadów” – w „trzy godziny”: miłości, rozpaczy, przestrogi. Bo w filmie pokazano kilka ostatnich dni życia Dembowskiego w lutym 1846 roku – skąpe sceny retrospekcyjne rzucają migawkowe światło na dramatyczne antynomie jego życiorysu „prywatnego”. Skoncentrowano uwagę na wyrocznym momencie historii, kiedy w jednym błysku odsłania się nader zresztą dwuznaczna i niepewna prawda dziejów (…). Dzieje Dembowskiego i jego towarzyszy to w istocie historyczna tragedia rewolucji niedojrzałej, akcji podjętej jednocześnie zbyt wcześnie – zanim udało się rzeczywiście dotrzeć do chłopów z propagandą wolności – zbyt późno w pewnym sensie – gdy pięćdziesięciolecie „normalnego” ucisku pańszczyźnianego zatarło sens dziedzictwa kościuszkowskiego.
Maria Janion, Maria Żmigrodzka, Dokument i symbol „dni przedostatnich”, „Kino” 1978, nr 6, s. 19.
Fascynująca jest ta droga senatorskiego syna, który zrywa z arystokratycznym środowiskiem (wraz z jego sposobem myślenia) na rzecz poglądów radykalnie postępowych, wyprzedzających swoją epokę, ta przemiana intelektualisty w człowieka rewolucyjnego czynu. Jako osobowość był równie niezwykły: błyskotliwą inteligencję łączył z brawurową odwagą, wylewną uczuciowość z zapalczywym temperamentem.
Czerwony kasztelanic rozmowa ze Stanisławem Różewiczem, „Film” 1978, nr 3, s. 3.
